محمد فضولی بغدادی کی نظر میں غزلِ خوب کی خصوصیات

محمد فضولی بغدادی اپنے ایک تُرکی قطعے میں غزل کے بارے میں فرماتے ہیں:

(قطعه)
اۏلدور غزل که فیضی اۏنون عام اۏلوب مُدام
آرایشِ مجالسِ اهلِ قبول اۏلا
وِردِ زبانِ اهلِ صفا و سُرور اۏلوب
مضمونو ذوق‌بخش و سریعُ‌الحُصول اۏلا
اۏندان نه سُود کیم اۏلا مُبهم عبارتی
هر یئرده اِستِماعین ائدنلر ملول اۏلا
(محمد فضولی بغدادی)

غزل وہ ہے کہ جس کا فیض ہمیشہ عام ہو اور جو مجالسِ اہلِ قبول کی آرائش ہو۔
[جو ہمیشہ] اہلِ صفا و سُرور کا وِرد زباں ہو اور جس کا مضمون ذوق بخش اور سریع الحصول (آسان فہم) ہو۔
اُس [غزل] سے کیا فائدہ کہ جس کی عبارت مُبہم ہو اور ہر جگہ اُس کو سننے والے ملول ہو جائیں؟

Oldur ğəzəl ki, feyzi onun am olub müdam,
Arayişi-məcalisi-əhli-qəbul ola.
Virdi-zəbani-əhli-səfavü sürur olub,
Məzmunu zövqbəxşü səri’ül-hüsul ola.
Ondan nə sud kim, ola mübhəm ibarəti,
Hər yerdə istima’in edənlər məlul ola.

قوسین چون نگویم ابرویِ مصطفیٰ را – نواب میر عثمان علی خان آصف‌جاه سابع

قوسین چون نگویم ابرویِ مصطفیٰ را
ما زاغ گفت ایزد آن چشمِ حق‌نما را
از طاعتِ الٰهی دیدم جمالِ احمد
وز حُبِّ مصطفایی دریافتم خدا را
هر کس که غوطه‌زن شد در قُلزُمِ محبت
دارم یقین که یابد آن دُرِّ بی‌بها را
ای مجمعِ کرامت از فیضِ تو چه دور است
شاها اگر نوازی درویشِ بی‌نوا را
گر آبرو تو خواهی ای دل به صِدقِ نیّت
در بحرِ حق فنا شو یابی دُرِ بقا را
جان را فدا نمایم بر روضهٔ مقدّس
گر آستانه‌بوسی گردد نصیب ما را
دریایِ فیضِ ساقی مُژده دهد به مستان
گیرید ساغرِ مَی یا ایُّها السُّکارا
ای خسروِ حسینان ای شاهِ نازنینان
روشن کن از تجلّی کاشانهٔ گدا را
ای تاج کج‌کُلاهان سلطانِ دین‌پناهان
بر حالِ زارِ عثمان چشمِ کرم خدا را
(نواب میر عثمان علی خان آصف‌جاه سابع)

ترجمہ:
میں ابروئے مصطفیٰ کو قوسین کیوں نہ کہوں کہ ایزد تعالیٰ نے اُس چشمِ حق نما کو ‘ما زاغ’ کہا ہے۔
میں نے طاعتِ الٰہی کے ذریعے جمالِ احمد دیکھا اور حُبِّ مصطفائی سے میں خدا تک پہنچا اور اُس کی ذات کو پہچانا۔
مجھے یقین ہے کہ جو بھی شخص بحرِ محبّت میں غوطہ زن ہوا، وہ اُس بیش قیمت دُر کو پا لے گا۔
اے وہ کہ جن کی ذات کریمی و سخاوت کی انجمن ہے! اے شاہ! آپ کے فیض سے کیا بعید ہے اگر آپ درویشِ بے نوا کو نواز دیں۔
اے دل! اگر تم آبرو چاہتے ہو تو صِدقِ نیّت کے ساتھ بحرِ حق میں فنا ہو جاؤ، تمہیں بقا کا دُر مل جائے گا
اگر ہمیں آستانہ بوسی نصیب ہو جائے تو میں [اپنی] جان کو روضۂ مقدس پر فدا کر دوں۔
ساقی کے فیض کا بحر مستوں کو مُژدہ دیتا ہے کہ ‘اے مستو! ساغرِ مَے تھام لیجیے۔’
اے خسروِ حسیناں! اے شاہِ نازنیناں! [اپنی] تجلّی سے کاشانۂ گدا کو منور کر دیجیے۔
اے تاجِ کج کُلاہاں! اے سلطانِ دیں پناہاں! عثمان کے حالِ زار پر خدارا نظرِ کرم کیجیے۔

× بیتِ اول میں سورۂ نجم کی آیت ۱۷ کی جانب اشارہ ہے۔
× دُر = موتی

در نعتِ چاریارِ کِبار رضوان الله علیهم اجمعین – عثمانی ادیب ‘واحدی’

در نعتِ چاریارِ کِبار رضوان الله علیهم اجمعین

درودِ بی‌شمار اۏل چاریارِ کِبار ارواحېنه اۏلسون که احمدِ مختاروڭ اصحابِ بزرگوارې و خدایِ پروردگاروڭ اولیایِ کِبارې‌دورورلار رضوان الله تعالیٰ علیهم اجمعین.

نظم
چار دیوارِ سرایِ دینِ احمد چاریار
یعنی بوبکر و عمر عثمان علیِ نامدار
قلعهٔ شهرِ شریعت دوتدې آنلاردان اساس
اۏلېسار هم مُحکم و آباد تا دورِ شمار
جنّت ایچره آنلاروڭ ارواحېنی شاد ائیله‌سین
اۏل کریم [و] اۏل رحیم و اۏل غفورِ کردگار

لاطینی خط میں:

Der-Na’t-ı Çâr-Yâr-ı Kibâr Rıdvânu’l-lâhi ‘Aleyhim Ecma’în

Dürûd-ı bî-şümâr ol Çâr-Yâr-ı Kibâr ervâhına olsun ki Ahmed-i Muhtâruñ ashâb-ı büzürg-vârı ve Hudâ-yı Perverdigâruñ evliyâ-yı kibârıdururlar rıdvânu’l-lâhi te’âlâ ‘aleyhim ecma’în.

Nazm
Çâr dîvâr-ı sarây-ı dîn-i Ahmed çâr-yâr
Ya’nî Bû-Bekr ü ‘Ömer ‘Osman ‘Alî-i nâm-dâr
Kal’a-ı şehr-i şerî’at dutdı anlardan esâs
Olısar hem muhkem ü âbâd tâ devr-i şümâr
Cennet içre anlaruñ ervâhını şad eylesin
Ol Kerîm [ü] ol Rahîm ü ol Gafûr-ı Kird-gâr

ترجمہ:

در نعتِ چاریارِ کِبار رضوان الله علیهم اجمعین

درودِ بے شمار اُن چاریارِ کِبار کی ارواح پر ہو جو احمدِ مختار کے اصحابِ بزرگوار اور خدائے پروردگار کے اولیائے کِبار ہیں رضوان اللہ تعالیٰ علیہم اجمعین۔

نظم:
چاریار، یعنی ابوبکر و عمر و عثمان و علیِ نامدار، سرائے دینِ احمد کی چار دیواریں ہیں۔
قلعۂ شہرِ شریعت نے اُن سے اساس پائی، [اور اُن ہی سے وہ] تا روزِ شمار مُحکم و آباد رہے گا۔
وہ کریم و رحیم و غفورِ کردگار جنّت میں اُن [چاریار] کی ارواح کو شاد کرے!

مأخوذ از: خواجهٔ جهان و نتیجهٔ جان، واحدی

تاریخِ وفاتِ مرزا قتیل – امام بخش ناسخ

(تاریخِ وفاتِ مرزا قتیل)
شاعرِ مُعجِزبیان مرزا قتیل
رفت ازین عالَم سویِ باغِ بهشت
کِلکِ ناسخ سالِ تاریخِ وفات
سعدیِ شیرازیِ ثانی نوشت
(امام بخش ناسخ)
× سعدیِ شیرازیِ ثانی = ۱۲۳۳ھ

ترجمہ:
شاعرِ مُعجِز بیاں میرزا قتیل اِس عالَم سے باغِ بہشت کی جانب روانہ ہو گئے؛ ناسخ کے قلم نے [اُن کا] سالِ تاریخِ وفات ‘سعدیِ شیرازیِ ثانی’ لکھا۔

ساقیا مَی ویر که بیر گۆن لاله‌زار الدن گیدر – سلطان محمد فاتح ‘عونی’

وزن: فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن

ساقیا مَی ویر که بیر گۆن لاله‌زار الدن گیدر
چون ایرر فصلِ خَزان باغ و بهار الدن گیدر
هر نیچه زُهد و صلاحا مائل اۏلور خاطروم
گؤردۆگۆمجه اۏل نگارې اختیار الدن گیدر
شؤیله خاک اۏلدوم که آه ایتمه‌گه خوف ائیلر گؤڭۆل
لاجَرَم بادِ صبا ایله غبار الدن گیدر
غِرّه اۏلما دل‌برا حُسن و جماله قېل وفا
باقی قالماز کیمسه‌یه نقش و نگار الدن گیدر
یار ایچۆن اغیار ایله مردانه جنگ ایتسم گرک
ایت گیبی مُردار رقیب اؤلمزسه یار الدن گیدر
(سلطان محمد فاتح ‘عونی’)

لاطینی خط میں:
Sâkîyâ mey vir ki bir gün lâle-zâr elden gider
Çün irer fasl-ı hazân bâğ ü behâr elden gider
Her niçe zühd ü salâha mâil olur hâtırum
Gördügümce ol nigârı ihtiyâr elden gider
Şöyle hâk oldum ki âh itmege havf eyler göñül
Lâ-cerem bâd-ı sabâ ile gubâr elden gider
Gırre olma dilberâ hüsn ü cemâle kıl vefâ
Bâki kalmaz kimseye nakş u nigâr elden gider
Yâr içün ağyâr ile merdâne ceng itsem gerek
İt gibi murdâr rakîb ölmezse yâr elden gider

ترجمہ:
اے ساقی! شراب دو کہ ایک روز لالہ زار دست سے چلا جائے گا؛ جب فصلِ خزاں پہنچے گی، باغ و بہار دست سے چلا جائے گا۔
میرا قلب و ذہن جس قدر بھی زہد و صلاح کی جانب مائل ہو، اُس نگار کو دیکھنے کے بعد اختیار [میرے] دست سے چلا جائے گا۔
میں اِس طرح خاک ہو گیا [ہوں] کہ [میرا] دل آہ کرنے سے خوف کرتا ہے؛ لامحالہ بادِ صبا کے ساتھ غبار دست سے چلا جاتا ہے۔ (یعنی لامحالہ بادِ صبا غبار کو اُڑا لے جاتی ہے۔)
اے دلبر! [اپنے] حُسن و جمال پر مغرور مت ہو، [اور] وفا کرو؛ [یہ] نقش و نگار کسی کے لیے باقی نہیں رہتے، [اور] دست سے چلے جاتے ہیں۔
یار کے لیے میں اگر اغیار کے ساتھ مردانہ وار جنگ کروں تو لازم ہے؛ رقیبِ مُردار اگر سگ کی طرح مر نہ جائے تو یار دست سے چلا جاتا ہے (یا دست سے چلا جائے گا)۔

× غزل کے متن میں بعض غیر اہم اختلافات نظر آئے ہیں۔ میں نے غزل کا وہ متن مُنتخَب کیا ہے جو محمد نور دوغان کے تصحیح کردہ دیوانِ عونی میں درج تھا۔

ای خسروِ مه‌رویان، گل بیرجه گلستانه – سیّد ابوالقاسم نباتی (فارسی + ترکی)

ای خسروِ مه‌رُویان، گل بیرجه گلستانه
تا مِهرِ رُخت پرتَو، سالسېن گُل و ریحانه
آن نرگسِ جادویت، سالدې منی صحرایه
ابرویِ کمان‌دارت، ائتدی منی دیوانه
ساقی ز کرم جامی، لطف ائیله منِ زاره
در دورِ سرت گردم، بیر دور ائله مستانه
برخیز و خرامان کن، اۏل قامتِ دل‌جویت
این عاشقِ مجنون را، بیرجه دۏلو پیمانه
بِگْذر به سرِ لیلی، بو دین و بو مذهب‌دن
خاکِ رهِ رندان شو، اۏل خادمِ میخانه
دوش از غمِ دل یک دم، بیر داغه گذر ائتدیم
افتاد رهم ناگه، بیر طُرفه بیابانه
قربانِ سرت ساقی، باخ بیر منِ مخموره
بِاللهِ قُمِ العجِّل، دؤندۆ اۆرڲیم قانه
خالِ حبشی‌رنگت، ائتدی گۆنۆمۆ قاره
آنِ لعلِ شَکَر‌پاشت، بیر رحمه گلیر یا نه؟
ای بلبلِ غم‌دیده، گلدی ڲینه فصلِ گُل
برخیز و بِزن چهچه، گل شور ایله افغانه
شیرینِ شَکَر‌لب کَی، دېشقارې چېخار ائودن
تا غُلغُله اندازد، بو گنبدِ گردانه
در ریختنِ خونم، تعجیل ائله‌مه چۏخ دا
ناحق‌کُشی، خون‌ریزی، لایق‌دی‌می سلطانه؟
ای کافرِ سنگین‌دل، بیر پرده گؤتۆر اۆزدن
تا طعنه زند حُسنت، خورشیدِ درخشانه
رفتن ز سرِ کویت، بیر امردی چۏخ مشکل
حاشا که جدا از شمع، هرگز اۏلا پروانه
از تارِ خمِ زلفت، سال بۏینوما زنجیری
در گوشهٔ ابرویت، سالدې منی زندانه
آن ساغرِ زرّین را، ساقی منه وئرسین بیر
تا اینکه زنم پایی، بو مُلکِ سلیمانه
مستانه بیاور مَی، سرگرم ائله عُشّاقې
یک دم بِکُن احسانی، بو جمعِ پریشانه
برخیز نباتی را، بیر جام ایله قېل سرمست
آن گاه تماشا کن، بو مرغِ خوش‌اَلحانه
(سید ابوالقاسم نباتی)

ترجمہ:
اے خُسروِ ماہ رُویاں! ذرا ایک بار گلستان میں آؤ تاکہ تمہارا خورشیدِ رُخ گُل و ریحان پر [اپنا] پرتَو ڈالے۔
تمہاری اُس نرگس جیسی چشمِ جادوگر نے مجھے صحرا میں ڈال دیا ہے؛ [اور] تمہارے ابروئے کماں دار نے مجھے دیوانہ کر دیا ہے۔
اے ساقی! از راہِ کرم ایک جام مجھ زار کو عطا کرو اور لطف کرو۔۔۔ میں تمہارے سر کے گِرد گردش کروں (یعنی تم پر قربان جاؤں)، ایک گردشِ [جام] ایسی مستانہ کرو۔ (یا ایک مستانہ گردشِ جام کرو۔)
اُٹھو اور اپنی اُس قامتِ دلجو کو خراماں کرو؛ [اور] اِس عاشقِ مجنوں کو ایک پیمانۂ پُر عطا کرو۔
لیلی کی راہ میں تم اِس دین اور اِس مذہب سے گذر جاؤ (یعنی اِن کو ترک کر دو)۔۔۔ خاکِ راہِ رنداں ہو جاؤ اور خادمِ میخانہ بن جاؤ۔
گذشتہ شب میں نے غمِ دل کے باعث ایک لمحے کے لیے ایک کوہ کی جانب گذر گیا۔۔۔ ناگاہ میری راہ ایک عجیب بیابان کی جانب چلی گئی۔
اے ساقی! میں تمہارے سر پر قربان جاؤں! مجھ مخمور پر ایک نگاہ ڈالو!۔۔۔ خدارا! اُٹھو اور جلدی کرو، میرا دل خون ہو گیا ہے۔
تمہارے سیاہ رنگ خال نے میرے روز کو سیاہ کر دیا ہے؛ تمہارا وہ لبِ لعلِ شَکَر افشاں ذرا رحم کرے گا یا نہیں؟
اے بلبلِ غم دیدہ! دوبارہ فصلِ گُل آ گئی؛ اُٹھو، چہچہاؤ، اور شور و فغاں کرو۔
شیرینِ شَکَر لب اپنے خانے (گھر) سے کب بیرون نکلے گی؟۔۔۔۔ تاکہ وہ اِس گنبد جیسے چرخِ گردوں میں شور و غُلغُلہ برپا کر دے۔
[اے یار!] میرے خون بہانے میں [اِتنی] زیادہ تعجیل مت کرو؛ ناحق قتل کرنا اور خوں ریزی کیا سلطان کے لیے مناسب ہیں؟
اے کافرِ سنگین دل! ذرا اپنے رُخ سے پردہ ہٹاؤ تاکہ تمہارا حُسن خورشیدِ درخشاں کو طعنہ مارے۔
تمہارے کوچے سے جانا ایک مشکل امر تھا۔۔۔ حاشا کہ پروانہ کبھی شمع سے جدا ہو!
اپنے تارِ خَمِ زلف سے میری گردن میں زنجیر ڈال دو۔۔۔ [اُس نے] تمہارے گوشۂ ابرو میں مجھے زندان میں ڈال دیا ہے۔
ساقی کو چاہیے کہ اُس ساغرِ زرّیں کو ایک بار مجھے دے تا یہ کہ میں اِس مُلکِ سلیماں پر پُشتِ پا مار دوں۔
مست حالت میں شراب لے آؤ اور عاشقوں کو سرگرم کر دو۔۔۔ اِس جمعیتِ پریشاں پر ایک لمحہ ذرا احسان کرو۔
اُٹھو [اور] نباتی کو ایک جام کے ساتھ سرمست کرو۔۔۔ اُور پھر اِس مُرغِ خوش اَلحان کا نظارہ کرو۔

لاطینی خط میں:
Ey xösrövi-məhruyan, gəl bircə gülüstanə,
Ta mehri-rüxət pərtöv, salsın gülü reyhanə.
On nərgisi-caduyət, saldı məni səhrayə,
Əbruyi-kəmandarət, etdi məni divanə.
Saqi, zi kərəm cami, lütf eylə məni-zarə,
Dər dövri-sərət gərdəm, bir dövr elə məstanə.
Bərxizü xuraman kün, ol qaməti-dilcuyət.
In aşiqi-Məcnunra bircə dolu peymanə.
Bügzər bəsəri-Leyli, bu dinü bu məzhəbdən,
Xaki-rahi-rindan şo, ol xadimi-meyxanə.
Duş əz qəmi-dil yek dəm bir dağə güzar etdim,
Oftad rəhəm nagəh bir türfə biyabanə.
Qurbani-sərət, saqi, bax bir məni-məxmurə,
Billahi, qümil əccil, döndü ürəyim qanə.
Xali-həbəşirəngət etdi günümü qarə,
On lə’li-şəkərpaşət bir rəhmə gəlir ya nə?
Ey bülbüli-qəmdidə, gəldi yenə fəsli-gül,
Bərxizü bezən çəh-çəh, gəl şur ilə əfğanə.
Şirini-şəkər ləb key dışqarı çıxar evdən.
Ta ğülğülə əndazəd bu günbədi-gərdanə.
Dər rixtəni-xunəm tə’cil eləmə çox da,
Nahəqküşi, xunrizi layiqdimi sultanə?
Ey kafəri-səngindil, bir pərdə götür üzdən.
Ta tə’nə zənəd hüsnət xurşidi-dirəxşanə.
Rəftən zi səri-kuyət bir əmrdi çox müşkül.
Haşa ki, coda əz şəm, hərgiz ola pərvanə.
Əz tari-xəmi-zülfət sal boynuma zənciri,
Dər guşeyi-əbruyət saldı məni zindanə.
On sağəri-zərrinra saqi mənə versin bir.
Tainki zənəm payi bu mülki-Süleymanə.
Məstanə biyavər mey, sərgərm elə üşşaqi,
Yek dəm bekün ehsani bu cəm’i pərişanə.
Bərxiz Nəbatira, bir cam ilə qıl sərməst,
Ongah tamaşa kün bu mürği-xoşəlhanə.

مأخذِ متن

طعن ائیله‌مک نه لازم فرهادِ نامُرادا – رحمتی تبریزی

وزن: مفعول فاعلاتن مفعول فاعلاتن

طعن ائیله‌مک نه لازم فرهادِ نامُرادا
هیچ کیمسه بو جهاندا یئتیشمه‌میش مُرادا
زاهد اگر بنۆمله اۏتورماسا روادور
بیر یئرده باشا وارماز سجّاده ایله باده
الله رضاسې‌ ایچۆن زلفین طاغېتما ای یئل
دور اؤزگه‌لر سوزییلن عمرۆڭی وئرمه بادا
کیرپۆکلرۆڭ خدنگی صانما که ضایع اۏلدې
نازک‌نهال اۏلوپدور هر بیری بیر یارادا
مجنون و شورِ لیلی فرهاد و عشقِ شیرین
بی‌چاره رحمتی تک هر کیمسه بیر بلادا
(رحمتی تبریزی)

Ṭa’n eylemek ne lāzım Ferhād-ı nā-murāda
Hīç kimse bu cihānda yetişmemiş murāda
Zāhid eger benümle oturmasa revādur
Bir yėrde başa varmaz seccāde ile bāde
Allah rıżāsı-y-içün zülfin ṭaġıtma ėy yėl
Dur özgeler söziylen ‘ömrüngi vėrme bāda
Kirpüklerüng ĥadengi ṣanma ki żāyi’ oldı
Nāzük-nihāl olupdur her biri bir yarada
Mecnūn u şūr-ı Leylī Ferhād u ‘ışķ-ı Şīrīn
Bī-çāre Raḥmetī tek her kimse bir belāda
(Raḥmetī-i Tebrizī)

ترجمہ:
فرہادِ نامُراد کو طعن کرنے کی کیا ضرورت ہے [کہ] اِس جہاں میں کوئی بھی شخص اپنی مراد تک نہیں پہنچا ہے۔
زاہد اگر میرے ساتھ نہ بیٹھے تو روا ہے؛ [کیونکہ] سجّادہ اور بادہ ایک ہی جا نہیں پائے جاتے۔
اے باد! خدارا اُس کی زُلفوں کو مت بِکھراؤ۔۔۔۔ رُک جاؤ، دیگروں کے قول و حَرف پر اپنی عمر کو برباد مت کرو۔
یہ مت گمان کرو کہ تمہاری مِژگاں کے تیر ضائع ہو گئے ہیں؛ [بلکہ] اُن میں سے ہر ایک [تیر] کسی زخم میں نہالِ نازک بن گیا ہے۔
مجنون اور شوقِ لیلیٰ، فرہاد اور عشقِ شیریں۔۔۔۔ بے چارے رحمتی کی طرح ہر شخص کسی بلا میں [مبتلا] ہے۔

× رحمتی تبریزی کا انتقال ۱۶۱۶ء میں آگرہ میں ہوا تھا۔

الله رضاسې‌ ایچۆن زلفین طاغېتما ای یئل
دور اؤزگه‌لر سوزییلن عمرۆڭی وئرمه بادا

Allah rıżāsı-y-içün zülfin ṭaġıtma ėy yėl
Dur özgeler söziylen ‘ömrüngi vėrme bāda

اے باد! خدارا اُس کی زُلفوں کو مت بِکھراؤ۔۔۔۔ رُک جاؤ، دیگروں کے قول و حَرف پر اپنی عمر کو برباد مت کرو۔

میں نے مندرجۂ بالا تُرکی غزل کا متن عُزیر آسلان (تُرکیہ) کے مقالے ‘رحمتی تبریزی اور اُن کے تُرکی اشعار‘ سے اخذ کیا ہے۔ اُس کے لحاظ سے اِس غزل کی بیتِ سوم کا مضمون، اور دونوں مصرعوں کے درمیان ربط واضح نہیں ہے۔ لیکن ایک دیگر مأخذ میں اِس بیت کے مصرعِ اول میں ‘الله’ کی بجائے ‘ائل‌لر’ نظر آیا ہے، جس کی موجودگی میں کُل بیت کا مفہوم یہ ہو جائے گا:
اے باد! مردُم کی خوشنودی کے لیے اُس کی زُلفوں کو مت بِکھراؤ۔۔۔۔ رُک جاؤ، دیگروں کے قول و حَرف پر اپنی عمر کو برباد مت کرو۔
اِس صورت میں بیت کا مضمون قابلِ فہم ہو گیا ہے۔